website György Ligeti (1923-2006)

De website over György Ligeti (in het Duits) is: www.gyoergy-ligeti.de. Op die site zijn ook fragmenten te beluisteren van diverse stukken (Tonbeispiele) en is bladmuziek te downloaden (Notenbeispiele). Enkele stukken staan er zelfs compleet op. Een werkenlijst ontbreekt uiteraard ook niet.
De discografie is niet erg duidelijk, en de verzameling van CDs die zijn uitgekomen in het kader van de Ligeti Edition en het Ligeti Project staat er niet eens op.

De fragmenten die je op die site kan beluisteren (Tonbeispiele) zijn van de volgende stukken:

Atmosphères
Trio voor viool, hoorn en piano
Le Grand Macabre: Autoclaxon Voorspel en Gesprek van de twee ministers
Drink, Op!
Musica Ricercata: Nr. III
Strijkkwartet Nr.1 (deel 1)
Strijkkwartet Nr.2 (deel 4)

Poème symfonique (1962)

Onderstaande video van youtube is een uitvoering van poème symfonique, een stuk voor 100 metronomen. In deze video staan de metronomen dicht op elkaar op een soort trap, en worden ze gestart door een mechaniek. Bij de première van het stuk, in 1962 in Amsterdam, was er een heuse dirigent en tien musici die ieder tien metronomen bedienden. Na het overlijden van Ligeti in 2006 is het stuk gespeeld tijdens het Holland Festival.

De metronomen staan op verschillende snelheden afgesteld, en beginnen allemaal tegelijk. In het begin is er niets aan te ontdekken is behalve een hoop getik, zoveel en zo snel dat je ook niet in een cadans terechtkomt. Maar de metronomen houden ongelijk op, immers, een metronoom tikt een aantal tikken dus de metronoom die het snelst tikt stopt als eerste. Het effekt is dat de muziek steeds meer ordening krijgt naarmate het einde nadert. Één metronoom houdt het het langst vol, niet de langzaamste maar wel een langzame, blijkbaar iets minder goed opgewonden. Het lijkt wel een duracell reclame.

Aventures (1962)

Aventures is een van de twee operas van Ligeti. Een heel goed artikel in het Nederlands over Aventures is: Stefan Beyst' lofzang op aventures van Ligeti

24 jan 2007

Celloconcert (1966)

Het Ligeti Project deel III: een prachtige CD met vier stukken van Ligeti: het celloconcert uit 1944, clocks and clouds uit 1973, het vioolconcert uit 1992 en een liederencyclus uit 2000.

Het celloconcert heeft twee delen. De cellopartij is geen echte solopartij, maar voegt zich naadloos in het geheel. Als een primus inter pares.

deel 1

Volgens Ligeti zelf heeft dit deel veel overeenkomsten met zijn stuk Atmosferen. Het is typische klankveldenmuziek, wat Ligeti zelf micropolyfonie noemde. Het stuk begint met een lang aangehouden toon, een E, heel zacht: pppppp of misschien nog wel meer pppppppp. Zo zacht dat hij niet over de ruis in mijn goedkope muziekinstallatie heenkomt. Pas na een tiental seconden wordt er bij mij iets hoorbaar. Andere instrumenten zetten in en iedereen speelt dezelfde E. Die E duurt anderhalve minuut. Dan komt aarzelend de F erbij, eerst via een triller of tremolo, en dan als een tweede lange toon. Traag ontwikkelt het stuk verder, louter klanken, zonder ritme, zonder melodie, en zonder duidelijke noten. Het deel is prachtig, harmonieus, welluidend: lange aangehouden cellotonen, en begeleidende klanken erboven en eronder. De middentonen verdwijnen geleidelijk, over blijft een lage begeleiding, en een cello hoger, hoogst. De laatste minuten speelt de cello een lange hoge toon, die sterk lijkt op een waterketel die zachtjes staat te koken.

deel 2

Ligeti zegt dat dit deel in dezelfde stijl is als zijn stuk Aventures.

Nu wel noten. Geen melodie, maar wel korte riffjes. het lijkt wel een collage van gescheurde stukjes muziekpapier, elk met een eigen stukje, die geplakt zijn tot één stuk. Het is zeker geen complete chaos: er is wel degelijk gepoogd de stukjes partituur tot een harmonieus samen te voegen. Zoiets als een beeldend kunstenaar doet als hij kleurige plaatjes uit een tijdschrift scheurt en samenvoegt tot een kleurig kunstwerkje waarbij het wel degelijk uitzoekt welke plaatjes mooi naast elkaar staan.: een collage dus.

Het deel eindigt met een fluistercadens: de soloviool gaat van arco over in een tussenvorm tussen arco en pizzicato, sterft dan weg, waarbij de pizzicato vervaagt tot een licht aanraken van de snaar.

jan 2007

Clocks and clouds (1973)

Het begin lijkt op minimalistische muziek, maar zonder de mechanische regelmaat. Ligeti was zelf kritisch over dit werk, want vond het teveel voldoen aan het systeem van de minimalisten. Ik ben het daar absoluut niet mee eens. Ligeti volgt niet een systeem die hij als ijzeren wet volhoudt. Hij rekent ook geen muziek uit volgens formules waarbij het uiteindelijke resultaat voor de luisteraar een toevalligheid is. Herhaling in ritme en tonen is een krachtig stijlmiddel, en dat heeft ook Ligeti zich gerealiseerd. Hij componeert een schitterend stuk. De betere minimalisten doen dat overigens ook.

Het is een toegankelijk stuk, ligt goed in het gehoor en heeft een duidelijke structuur.

Het begin is als klankdruppeltjes, laag en zacht beginnend, en dan langzaam hoger en langzamer wordend.

Het preciese moment waarop één voor één de vrouwenstemmen inzetten is niet vast te stellen, zo harmonieus passen de stemmen in de klank. De stemmen stijgen en weer lijkt het op minimalistische muziek, maar weer zonder het machinale. De stemmen worden gebruikt als instrumenten: geen woorden, geen lettergrepen zelfs. De stemmen hebben verschillende partijen maar volgen dezelfde lijnen: ze zakken op een bepaald moment opvallend om de beurt dezelfde kleine terts naar beneden. Ze imiteren elkaar in interval, hoogte en ritme, maar zingen niet hetzelfde.

Hoger en hoger gaat het, diatonisch, in een onduidelijke toonsoort, maar zeker niet chromatisch, en nog minder serieel. Normale welluidende intervallen, samenklanken en akkoorden.

Hoger en hoger, maar dan begint een nieuwe lijn in de diepte. De hoge lijn sterft weg, op één of twee piepende instrumenten na, die heel ver in de hoogte een bijna-gelijke toon spelen, een micro-interval. Even dacht ik dat het een apparaat in mijn kamer was dat een hindelrijke piep liet horen, maar dan is het toch weer muziek. En dan blijkt dat deze hoge toon nog hoger kan, en nog hoger en hoger.

Intussen rommelt het in de diepte verder. Er komen lettergrepen, accenten: ritmiek en herhaling. Heel anders dan de klankwolken in de hoogte.

En daar slaat dan ook de titel van het stuk op: clocks = dat wat je precies kunt bepalen, meten en definiëren; clouds = zaken die er zeker ook zijn, maar je kan ze niet bepalen. Je kan ze uitrekenen, ze moeten er zijn, ze zijn er, maar dan ongrijpbaar.

Wat een prachtig stuk. Indrukwekkend.

jan 2007

Hoorntrio (1982)

Na vijf jaar geen enkele compositie volbracht te hebben, omdat hij de arrogante druk voelde van de Darmstadt-componisten en de vele aandacht voor hen in de media, en hij al zijn probeersels weggooide, besloot Ligeti in 1982 de crisis te overwinnen en weer een stuk af te maken. Het eerste stuk van deze nieuwe periode is dit hoorntrio, voor viool, hoorn en piano.

De intonatie is heel bijzonder. De piano is een normale piano, dus getempereerd gestemd. De viool is ook normaal gestemd, dus in reine kwinten, en als een violist solo speelt, speelt hij 'rein'. Zoals elke violist weet, botst dat bij samenspel met een piano, en een violist is gewend zich te voegen aan de voor zijn gehoor onzuivere stemming van de piano. Maar dat is hier niet Ligeti's bedoeling: hij wil dat de viool 'rein' speelt. Dit is onmogelijk te realiseren voor een violist die met piano speelt, want zijn vingers schuiven vanzelf (bij langere noten) tot het samenklinkt. Maar nu is er ook nog een hoorn. Ligeti had gedacht aan verschillende hoorns in natuurtonen, maar vanwege praktische bezwaren - dan zou de hoornist een heel bataljon hoorns klaar moeten hebben liggen - heeft hij toch maar gekozen voor een hoorn met kleppen. Maar deze hoorn brengt hij wel qua intonatie tot het uiterste: hij wil zoveel mogelijk nauurlijke overgeblazen tonen horen, en niet de door de kleppen voortgebrachte. De eerste maten van het stuk spelen de viool en de hoorn: rein, hoe rein. Dan komt de piano. De violist raakt duidelijk in verwarring, nu de getempereerde stemming van de piano erbij komt. Het gevolg is: twee lekker valse instrumenten die toch 'rein' in het gehoor liggend spelen, met een getempereerde piano eronder.

Het stuk bestaat uit vier delen: Andantino con tenerezza; Vivacissimo molto ritmico; Alla Marcia; en Lamento Adagio. Het hele stuk duurt ongeveer 30 minuten.

Het eerste deel tast de mogelijkheden van de intonatie af. Het tweede deel is lekker swingend, en lijkt gebaseerd op frases volksmuziek, maar het is me niet duidelijk uit welk land dan afkomstig. Het derde deel is een soort mars, maar dan wel voor een mankepoot. Het vierde deel is prachtig, vol emotie: een lange jammerklacht. (bron: CDhoesje)

12 februari 2007

Op de site www.lunanova.org (doorklikken naar >audio) staat een mp3 opname van het hele stuk. En zoals altijd bij opnames van dit ensemble: goede uitvoering, goede opname. Luna nova is een ensemble dat gespecialiseerd is in moderne muziek, zoals het Schönberg ensemble hier in Nederland. Op hun website staat heel veel moderne muziek, allemaal te beluisteren via de computer.

Bij het vierde deel is goed te horen hoe prachtig de viool en de hoorn samenklinken, hoe prachtig de viool zich voegt naar de stemming van de piano, en hoe het helemaal mis gaat als de drie instrumenten samen spelen. Ik ben er stil van, wat een opname.

10 februari 2007

Dit stuk staat ook op de CD nr. 7 van de György Ligeti Edition. Goede opname. Het vierde deel is veel valser dan bij de opname van Luna Nova.

12 februari 2007

pianoetudes

no.13: Duivelsladder (l'escalier du diable) (tweede etudeboek, 1988-1994)

Op YouTube drie videos met de pianoetude no.13: duivelsladder. Ligeti heeft drie bundels met pianoetudes geschreven. De duivelsladder staat in de tweede bundel.

Ligeti hield van de natuurwetenschappen, speciaal van wiskunde. Zijn denken was streng, precies en analytisch. Dat kan men in zijn muziek horen: als de ritmes zich asymmetrisch verknopen en de vele stemmen zich in elkaar vlechten. Dit is ook in zijn pianoetudes het geval, en deze duivelsladder is wel een heel mooi voorbeeld. Een zeer virtuoos stuk. Met zijn motoriek de accentverschuivingn en tempolagen is het zinsbegoochelend. De toonladders verschuiven, de ritmes verschuiven, de accenten verschuiven Kent u het liedje tomatensalade, tomatensalade, tomatensalade etc, waarbij het accent steeds één lettergreep verschuift? Zoiets, en dan tien keer zo sterk, dat is de duivelsladder.

Men zegt dat Ligeti hield van optische illusies en van de schilderijen van Escher. Het is hier te horen.

Dit is Francesco Libetta. Hij speelt het stuk secuur en supersnel. Aan het eind valt Libetta voor dood neer met zijn hoofd op de toetsen, zoals Ligeti heeft voorgeschreven.

Dit is Greg Anderson, die het stuk iets langzamer neemt, en er romantische muziek van maakt. Mijn voorkeur gaat uit naar Anderson. Wat een musicus.

Zoals gezegd, op YouTube staan drie videos met deze etude. De derde opname is uit een serie van vier van dezelfde pianist, Volker Banveld (het vreemde is dat ik deze etude op de videos niet kan terugvinden (vandaar geen linkje), maar ik weet zeker dat ik hem gehoord heb). Hij speelt een hele serie van deze etudes. Ik moet toegeven dat hij ze ritmisch perfect speelt, voor zover ik dat kan beoordelen. Zo was het door deze opname dat ik echt duidelijk het 'hupje' van de zevende achtste (zie bovenstaand notenvoorbeeld: de eerste zes achtsten, en dan een losse achtste) hoorde . Bij Greg Anderson verdwijnt dit hupje helemaal, en bij Libetta is het ook niet zo duidelijk te horen als bij Banveld. Maar het is wel erg saai allemaal. Over de juistheid van alle noten heb ik mijn twijfels bij Banveld. Het is moeilijk vast te stellen of sommige lelijke noten door Ligeti zijn bedoeld, of dat het foutjes zijn van Banveld, maar ik vermoed het laatste. Over de voordracht heb ik nog meer twijfels. Ligeti schreef heel precies de dynamiek voor, en Banveld laat daar niets van over. Bij hem lijken het wel etudes in plaats van muziek.

Op de vier videos van Barnard op YouTube staan de volgende etudes uit het eerste boek:

Banveld deel 1: Desordre, Cordes Vides, Touches bloques;

Banveld deel 2: Fanfares, Arc en Ciel;

Banveld deel 3: Galamb Borong, FEM;

Banveld deel 4: Automne a Varsovie.

Er zijn veel commentaren gepost op de videos van Banveld, en de meesten zijn het erover eens dat de opnamen van Aimard beter zijn. Die staan op een CD die is uitgebracht in het kader van het grote project waarbij alle muziek van Ligeti op CD wordt uitgebracht: György Ligeti Edition nr. 3 Dat is een eerdere uitgebrachte serie dan de serie van de hoes hieronder, het Ligeti Project. Dat lijkt verwarrend, maar is het niet, want overlap zit er niet in de twee series. Aanvankelijk zouden alle door Ligeti goedgekeurde stukken uitgebracht worden op de Ligeti Edition serie onder auspicien van Ligeti zelf, maar Ligeti, lastig en eigenwijs als hij was, hield met de samenwerking op. Daarom is er later een nieuwe serie begonnen, het Ligeti Project, zonder medewerking van Ligeti zelf, waarin het Schönberg Ensemble een grote rol speelt..

jan 2007

Vioolconcert (1990, herzien in 1992)

Dit stuk is uit 1990 dus ongeveer 25 jaar jonger dan het celloconcert op dezelfde CD van het Ligeti Project. Inderdaad een heel andere Ligeti dit keer.

Deel 1: Vivacissimo luminoso

Het stuk begint met de inzet van enkele strijkers die een soort arpeggio spelen, over de vier snaren, en de soloviool valt in met korte, felle losse noten. Andere instrumenten komen erbij. Alle instrumenten, inclusief xylofoon, metallofoon, gaan op en neer in steeds weer andere intervallen. Het lijkt op een verzameling sinusoïden die samenvallen, interfereren en weer uit elkaar gaan. Maar het heeft niets van minimal music: niets van Steve Reich met zijn fases. De muziek van Ligeti heeft niet zo'n vststaand stramien, een vooropgezet plan, wat dan uitgewerkt wordt en waarbij dan de fases als een soort toevallige uitkomst opduiken. Ligeti componeert echt een stuk, waarbij iedereen door elkaar arpeggios speelt.

Deel 2: Aria, Hoquetus, Choral: andante con moto

De soloviool begint met een mooie zangerige melodie. Andere instrumenten zetten in met deze zelfde of soortgelijke melodielijnen. Is dit wel Ligeti, of staat er een oudere romantische componist op deze CD? Ja, dit is echt Ligeti, een latere Ligeti, die ons schokt. Want dan volgen blazers, en volgt het meest lelijke stuk muziek dat ik de laatste tijd heb beluisterd. Liedjes van Frans Bauer of walsjes van Strauss reken ik niet mee: die interesseren me niet, dus zijn het predikaat “lelijk” niet waard. Ik bedoel echt lelijke muziek, fascinerend in zijn lelijkheid.

György Ligeti wordt door de kenners gezien als een van de grootste vernieuwers van de klassieke muziek van na de Tweede Wereldoorlog. En terecht. Want de muziek is goed. Het stemt tot nadenken waar de grenzen liggen van het aanvaardbare voor de luisteraar, en verlegt daarmee de grenzen van wat je als componist “mag”.

Waarin zit hem die lelijkheid? In de instrumentatie in elk geval. Blokfluiten, ocarina, lotusfluiten in een vioolconcert, hoe verzint hij het?

In het feit dat de gebruikte intervallen niet voldoen aan de “normale” intervallen. Een viool en een altviool worden anders gestemd (scordatura), en hoorns spelen alleen natuurtonen. De blokfluiten en ocarinas zijn ook niet geheel in lijn met de strijkers gestemd, en ook niet met elkaar, en worden bovendien overgeblazen. Het gevolg: valse tonen. De engelse term is beter: out-of-tune. Micro-intervallen noemt Ligeti dat.

De soloviool slaat op hol, de begeleidende vulstemmen, die bij Mozart keurige harmonieën zouden spelen, zitten bij Ligeti volledig vals onder de melodie te toeteren. Dit lijkt nergens op. Dit is fascinerend, zo saai als Mozart is, althans in zijn begeleidingen.

Een keer luisteren. En je dan afvragen: waarom willen we geen blokfluiten in een schoolorkest, en waarom stemt iedereen in een orkest zijn A op dezelfde hoogte? Waarom mogen wij, normale stervelingen, dit niet, en mag Ligeti dit wel? Waarom zouden wij dan uitgejouwd worden en wordt Ligeti geprezen om zijn vernieuwingsdrift?

Mijn oren lijken er na enkele minuten aan te wennen, maar dan komt er weer zo'n stukje met wanklanken van ocarinas en blokfluiten. Hoe durft hij. Vreselijk. Fascinerend.

De instrumenten sterven weg, en de viool blijft alleen achter, eenzaam met zijn mooie, romantische melodie.

Overigens begint het stuk heel kalm en gewoontjes. Een beetje saai. Leuk om in de huiskamer aan je familie te laten horen: denken ze dat je smaak al wat kalmer begint te worden.

Het deel is in drieën opgebouwd: getiteld Aria, Hoquetus, Choral: Andante con Moto. Een hoquetus is een stuk muziek waarbij iedereen om de beurt een noot speelt, zoals bij de gamelanorkesten. Ook Andriessen heeft dit toegepast. Ik hoor geen hoketus in dit stuk van Ligeti. Volgens een recensie: "In het Hoquetus-gedeelte worden grote contrasten overheerst door de trompet, waarna het Choral doet denken aan Stravinsky's L'histoire du Soldat" Het zal wel. Ik hoor niet eens een trompet, wel een blokfluit en ocarina.

Deel 3: Intermezzo: presto fluido

Heel zacht hoor je de strijkers hun inspeeloefeningen doen als ware het vlak voor een concert, als je binnenkomt in een operazaal en de musici aan het inspelen zijn in de orkestbak. Ook een klarinet en een hobo doen hieraan mee. enkele blazers spelen lange tonen. Het stuk wordt heftiger, komt tot een climax, en valt stil.

Deel 4: Passacaglia: lento intenso

Langzaam glijdt de muziek langs me heen. Wolken tonen drijven voort. Sommigen spelen hoog en anderen laag. Het zijn harmonieuze, diatonische samenklanken. Maar ook hier enkele micro-intervallen. Ook hier enkele prachtige melodieën, begeleid door vreselijk valse blazers.

En dan opeens een passage die ook van Schnittke had kunnen zijn.

Een passacaglia herken ik er niet in.

Deel 5: Appassionato: agitato molto.

Het is geen chaos, en het is geen eenheid. Het lijken meer verschillende muziekstukjes door elkaar, gelijktijdig spelende duootjes, triootjes en kwartetjes. De combinaties wisselen, lopen uiteen en komen weer samen. Dan wordt het toch, wat verder in het stuk, één geheel. Men reageert op elkaar, imiteert elkaar.

De viool speelt zelfs een heuse cadens, virtuoos, flarden herinneringen oproepend aan de grote romantische vioolconcerten: als een droom waarin allerlei gebeurtenissen door elkaar gaan lopen die in het echte leven keurig gescheiden waren.

jan 2007

Sippal, dobbal, nadihegeduvel (2000)

Op dezelfde CD staan ook nog zeven korte liederen. Ik zou ze wel een keer in een concertzaaltje willen horen. Thuis, als achtergrond bij het lezen van een boek, vind ik liederen niet zo geschikt. Ik sla ze dan ook meestal over. Dat doet de liederen wel veel te weinig eer aan: ze zijn prachtig, schitterend, uniek.

jan 2007

Saxofoontrio in memoriam Ligeti

Ligeti is in 2006 overleden op 83jarige leeftijd. Een van de grootste naoorlogse componisten is daarmee heengegaan. Op YouTube staat een video met opname van een saxofoontrio met als titel "In memoriam Ligeti" Een mooi stuk, klankvelden "clouds" en aan het einde wat "clocks".

Het feit dat dit stuk zo mooi is, brengt me wel aan het twijfelen: in hoeverre is het maken van klankveldenmuziek een kunstje met een gemakkelijk effect?

jan 2007

Artikulation

Het stuk Artikulation heeft een grafische muzieknotatie. Op youtube een filmpje waarin iemand een poging heeft gedaan om deze grafische weergave in overeenstemming te brengen met de muziek die je hoort.

Erg goed gedaan, zowel de muziek als ook de bijbehorende notatie.